Czy można uzyskać zwolnienie lekarskie z powodu wypalenia zawodowego?

Wypalenie zawodowe to ciężka przypadłość, która dotyka przedstawicieli wielu zawodów. Pod koniec 2021 r. media obiegła wiadomość, że wypalenie zawodowe zostaje uznane za chorobę. Czy mamy obawiać się fali zwolnień lekarskich na tej podstawie?

Truizmem stało się już stwierdzenie, że ze względu na rosnące tempo życia i pracy, zdrowie psychiczne pracowników ulega pogorszeniu. Sytuacja wywołana pandemią COVID-19 dodatkowo spotęgowała problemy w tym zakresie. Wielu pracowników skarży się na trudności w dostosowaniu się do nowej rzeczywistości. W sytuacji, gdy część pracowników na stałe lub okresowo zmuszona była (lub jest) do pracy z domu, problemy natury osobistej dodatkowo nakładają się na problemy zawodowe. Można się więc spodziewać, że ten dodatkowy stres będzie potęgował uczucie wypalenia zawodowego u pracowników.

KLASYFIKACJA W ICD-11

Najczęściej, w rozumieniu ogólnym, pojęcie wypalenia zawodowego utożsamiamy z sytuacją, gdy przestajemy czerpać satysfakcję z wykonywanej pracy, mamy przekonanie, że przestaliśmy się rozwijać, czujemy się przeciążeni obowiązkami i nie sprawiają nam już one przyjemności. W medycynie taki stan określa się syndromem wypalenia zawodowego. Jego oficjalna definicja znalazła się w ICD-11, czyli w jedenastej wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych sporządzonej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO).

Klasyfikacja ICD-11, tak jak i jej poprzednie wersje, to zbiór terminów używanych w ochronie zdrowia w odniesieniu do chorób i innego rodzaju schorzeń oraz procedur medycznych, którym przyporządkowane są odpowiednie kody. Celem stworzenia takiego zbioru było globalne ujednolicenie sposobu opisywania danych chorób i procedur na świecie. Nowa wersja klasyfikacji weszła w życie z dniem 1 stycznia 2022 r.

ICD-11 faktycznie zawiera opis wypalenia zawodowego. Zdefiniowane jest ono jako zespół objawów będących konsekwencją przewlekłego stresu w miejscu pracy. Do charakterystycznych symptomów zostały zaliczone: uczucie wyczerpania, zwiększony dystans psychiczny wobec własnej pracy, a także poczucie negatywizmu lub cynizm związany z wykonywaną pracą oraz poczucie braku skuteczności i braku osiągnięć. Wypaleniu zawodowemu w ICD-11 został przypisany kod QD85.

W polskim prawie zasady wystawiania zaświadczeń lekarskich (zwanych popularnie L4) regulują przepisy ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2021 r. poz. 1133 z późn. zm.). Zgodnie z art. 55 tej ustawy, zaświadczenie takie wystawia się (co do zasady) za pośrednictwem systemu teleinformatycznego ZUS, po przeprowadzeniu bezpośredniego badania stanu zdrowia ubezpieczonego lub chorego członka rodziny i jest ono potwierdzane wpisem w dokumentacji medycznej.

Zaświadczenie, oprócz danych dotyczących ubezpieczonego (pacjenta), płatnika składek (pracodawcy) oraz samego lekarza, wskazuje m.in. okres orzeczonej czasowej niezdolności do pracy, wskazania lekarskie (odpowiednio: chory może chodzić lub chory powinien leżeć) oraz numer statystyczny choroby ubezpieczonego ustalony według aktualnej Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych, a więc obowiązującej w danym czasie wersji ICD. Zaświadczenie takie z jednej strony usprawiedliwia nieobecność pracownika w pracy, a z drugiej – uprawnia go do otrzymania wynagrodzenia chorobowego (przewidzianego w art. 92 Kodeksu pracy) lub zasiłku chorobowego zgodnie z przepisami ww. ustawy. Warto podkreślić, że zgodnie z przepisami zaświadczenie powinno zawierać numer choroby opisanej w ICD. Nie może więc być to jakikolwiek kod z klasyfikacji lecz wskazany numer musi dotyczyć schorzenia uznawanego przez środowisko medyczne.

Definicja wypalenia zawodowego została przedstawiona w rozdziale ICD-11 o tytule Problemy związane z zatrudnieniem i bezrobociem (ang. Problems associated with employment and unemployment) i została umieszczona obok takich jednostek, jak narażenie na pracę w pyle (ang. occupational exposure to dust, kod QD84.0) czy problemy związane ze zmianą pracy (ang. problem associated with change of job, kod QD81). Takie zdefiniowanie wypalenia zawodowego oznacza, że nie jest ono samo w sobie konkretną jednostką chorobową, jak np. depresja, która została sklasyfikowana w rozdziale dotyczącym zaburzeń psychicznych, zaburzeń zachowania oraz zaburzeń w rozwoju neurologicznym (ang. Mental, behavioural or neurodevelopmental disorders) i której przypisano całą grupę kodów prowadzących do podziału tej choroby na dalsze jednostki (np. kod 6A70 dotyczy pojedynczych epizodów zaburzeń depresyjnych, kod 6A70.0 dotyczy łagodnego przebiegu takiego epizodu, a kod 6A70.4 pojedynczego epizodu depresji z zaburzeniami psychotycznymi).

Wypalenie zawodowe jest obecnie uznawane za zachowanie (syndrom) związane z pracą, które w momencie zgłoszenia przez pacjenta musi zostać odpowiednio sklasyfikowane przez specjalistów zajmujących się ochroną zdrowia. Dlatego też nie jest prawdziwe stwierdzenie, że klasyfikacja ICD-11 wprowadziła definicję nowej choroby określanej terminem wypalenia zawodowego Potwierdza to stanowisko opublikowane na stronach WHO [1], w którym dodatkowo zwrócono uwagę, że wypalenie zawodowe występowało także w ICD-10.

Definicja wprowadzona w ICD-11 jest co prawda bardziej szczegółowa, ale samo występowanie terminu wypalenia zawodowego w klasyfikacji nie jest żadną nowością. Czy można zatem uzyskać zwolnienie lekarskie z powodu wypalenia zawodowego? Odpowiedź brzmi – nie. Lekarz nie powinien wystawić zaświadczenia, które jako podstawę wskazuje wypalenie zawodowe. Byłoby to niezgodne z przepisami Ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, i z dużym prawdopodobieństwem zostałoby zakwestionowane przez ZUS. W przypadku, gdy w wyniku błędu lekarza zostanie wystawione zaświadczenie z kodem wskazującym na wypalenie zawodowe, lekarz może skorygować wystawiony dokument w ciągu 3 dni, wysyłając do ZUS sprostowanie.

Warto pamiętać, że błędnie wystawione zaświadczenia lekarskie podlegają także kontroli ZUS. W wyniku takiej kontroli lekarz orzecznik może zadecydować, że niezdolność do pracy orzeczona w zaświadczeniu lekarskim e-ZLA (e-zwolnienie lekarskie) ustała wcześniej niż wskazano w dokumencie. Wówczas wystawi on odpowiednie zaświadczenie. Będzie to oczywiście skutkowało odmówieniem pracownikowi prawa do zasiłku chorobowego za czas, gdy – zgodnie z zaświadczeniem po kontroli – był on zdolny do pracy.

Powstaje pytanie: czy sam pracownik może ponieść konsekwencje wystawienia przez lekarza zaświadczenia, które jako podstawę błędnie wskazuje wypalenie zawodowe? W tym momencie trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Z jednej strony pracownik nie powinien ponosić konsekwencji błędów innych osób i nie można oczekiwać od niego, że będzie sam kontrolować diagnozy lekarskie.

Sprawa przedstawia się jednak inaczej w sytuacji, gdy to pracownik wprowadził lekarza w błąd (co jednak w tym kontekście wydaje się mało prawdopodobne). Takie działanie pracownika powinno zostać uznane za podstawę do wyciągnięcia wobec niego konsekwencji, z rozwiązaniem umowy o pracę włącznie. Dodatkowo w takim przypadku, z uwagi na brak podstawy do uznania niezdolności pracownika do pracy, nie będzie miał on prawa do otrzymania wynagrodzenia, o którym mowa w art. 92 Kodeksu pracy. 

Warto w tym kontekście zwrócić uwagę, że samo wypalenie zawodowe może być także powiązane z innymi dolegliwościami, które będą już miały charakter choroby. Przewlekły stres w pracy może bowiem powodować występowanie zarówno zaburzeń psychicznych (np. depresji), jak i szeregu chorób somatycznych (np. chorób układu krążenia). Wypalenie zawodowe może zatem być częścią rozpoznania choroby i jako takie może znaleźć się w dokumentacji medycznej pacjenta. Nie powinno ono jednak być podstawą do wystawienia przez lekarza zaświadczenia i zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia pracy. Jaki wniosek praktyczny płynie z powyższych rozważań dla pracodawców? Mimo iż samo wypalenie zawodowe nie jest bezpośrednim powodem do zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia pracy, warto ocenić, czy atmosfera w pracy może sprzyjać wypaleniu zawodowemu i, jeśli są takie przesłanki, wdrożyć działania ograniczające narażenie pracowników na stres i wypalenie. Zarówno stres, jak i warunki, które doprowadzają do powstania wypalenia zawodowego, a następnie jego dalsze skutki, mogą bowiem negatywnie wpłynąć na zdrowie pracowników, a tym samym doprowadzić do wystąpienia jednostki chorobowej, która będzie już podstawą do wystawienia zaświadczenia lekarskiego.

[1] “Burn-out an ‘occupational phenomenon’: International Classification of Diseases,” WHO, https://www.who.int/news/item/28-05-2019-burnout-an-occupational-phenomenon-internationalclassification-of-diseases  (Opublikowane 28 maja 2019 r.; ostatni dostęp w dniu 15 lutego 2022 r.).

Autor: Jarosław Karlikowski, radca prawny, ekspert prawa pracy, Noerr

Artykuł pochodzi z magazynu:
FOCUS ON Business #3 March-April (2/2022)