Roślinne „patenty”, czyli w jaki sposób prawo chroni hodowców-wynalazców?

W ostatnich latach obserwujemy systematyczny wzrost świadomości ekologicznej i pro-zdrowotnej społeczeństw, co przekłada się m.in. na zwiększenie konsumpcji produktów roślinnych. Można się także spodziewać, że trend ten będzie się umacniał w najbliższej przyszłości. Z kolei agresja Rosji na Ukrainę i związana z tym blokada eksportu produktów rolnych z terytorium zaatakowanego państwa grozi istotnymi zakłóceniami na światowych rynkach spożywczych. Wspomniane wyżej czynniki mogą w ocenie autorów stanowić przyczynek do rozwoju innowacji w obszarze produkcji rolnej, lub bardziej ogólnie – produkcji roślinnej, zmierzających do zwiększenia efektywności produkcji i jakości samych produktów. Tym samym, warto przyjrzeć się instytucjom prawnym służącym ochronie praw hodowców innowacyjnych odmian roślin.

Poniższy tekst ma charakter przekrojowy i ma na celu jedynie zwrócenie uwagi Czytelników na złożoną problematykę prawnej ochrony odmian roślin. W żadnym wypadku nie należy poniższego opracowania traktować jako wyczerpującej czy chociażby pogłębionej analizy tego zagadnienia.

GENEZA OCHRONY PRAWNEJ HODOWCÓW I JEJ PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

Ochrona prawna odmian roślin jest stosunkowo młodą gałęzią prawa własności intelektualnej, ponieważ jej początki przypadają dopiero na lata 20. XX w. Wyodrębnienie z biegiem czasu nowego prawa chroniącego interesy hodowców innowacyjnych odmian roślin wynikało z przyczyn stricte praktycznych, ponieważ dotychczasowe rozwiązania prawne (w szczególności prawo patentowe) nie przystawały do potrzeb hodowców roślin. Głównym problemem były trudności w ujęciu odmiany rośliny jako przedmiotu klasycznego „patentu” oraz brak zaadresowania przez prawo patentowe istotnych dla hodowców elementów (cech) nowych odmian roślin.

Obecnie, po dziesięcioleciach ewolucji, ochrona prawna hodowców odmian roślin może być realizowana na dwóch poziomach – krajowym oraz unijnym. Pierwszy z nich ma za podstawę przepisy ustawy z dnia 26 czerwca 2003 r. o ochronie prawnej odmian roślin1, drugi zaś przepisy Rozporządzenia Rady (WE) 2100/94 w sprawie wspólnotowego systemu ochrony odmian roślin2. Podstawowa różnica między wskazanymi powyżej systemami ochrony sprowadza się do organu udzielającego ochrony oraz jej zakresu terytorialnego. W przypadku skorzystania z mechanizmu ochrony na podstawie przepisów Rozporządzenia 2100/94, prawo ochronne przyznawane jest przez Wspólnotowy Urząd Ochrony Odmian Roślin (Community Plant Variety Office, CPVO) i obowiązuje ono na terytorium całej Unii Europejskiej (w tym, rzecz jasna, Polski), zaś w przypadku ochrony

realizowanej na szczeblu krajowym, prawo ochronne jest przyznawane przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU) i obowiązuje ono jedynie na terytorium Polski.

CO PODLEGA OCHRONIE I POD JAKIMI WARUNKAMI?

Ochrona prawna odmian roślin dotyczy wszystkich rodzajów i gatunków botanicznych roślin. Taka ochrona może zostać przyznana „hodowcy”, czyli zarówno osobie, która faktycznie i własnym nakładem daną odmianę wyhodowała lub odkryła i wyprowadziła, jak również dowolnej innej osobie (w tym podmiotowi zbiorowemu), na której rzecz odmiana została opracowana przez kogoś innego, na przykład na podstawie umowy cywilnoprawnej lub umowy o pracę. Pojęcie „hodowcy” obejmuje także następców prawnych wspomnianych osób lub podmiotów.

 Aby hodowca mógł uzyskać wyłączne prawo do gospodarczego wykorzystania danej odmiany rośliny, odmiana taka musi spełniać cztery podstawowe warunki, tj. musi być odmianą odrębną, wyrównaną, trwałą, a przede wszystkim nową.

Cecha „odrębności” oznacza, że odmiana różni się w sposób wyraźny co najmniej jedną właściwością od innej powszechnie znanej odmiany.

Kryterium „wyrównania” odmiany odnosi się do jej jednolitości pod względem wykazywania (przy uwzględnieniu właściwych metod rozmnażania) określonych właściwości, a w szczególności tych decydujących o jej odrębności względem innych odmian.

Odmiana jest uznawana za „trwałą”, jeśli jej charakterystyczne właściwości, a w szczególności te decydujące o jej odrębności, nie zmieniają się po jej rozmnożeniu.

Ostatnią przesłanką decydującą o możliwości uzyskania przez hodowcę wyłącznego prawa do gospodarczej eksploatacji odmiany jest przesłanka „nowości”. Oznacza to, w pewnym uproszczeniu, że badana odmiana (materiał siewny lub materiał ze zbioru) nie mogła być przedmiotem obrotu handlowego przez określony czas przed dniem złożenia wniosku o udzielenie ochrony. Tym samym, hodowca chcący uzyskać prawo do odmiany, nie mógł w tym czasie odmiany sprzedać, udostępniać w celach handlowych ani zezwalać na takie działania. Powyższe zasady dotyczące „nowości handlowej” odmiany doznają pewnych istotnych wyjątków, ponieważ prowadzenie w określonych przypadkach obrotu odmianą nie wyklucza uznania jej za odmianę nową. Są to jednak sytuacje na tyle wyjątkowe i specyficzne, że ich szczegółowe omawianie wykraczałoby poza ramy tego opracowania.

Przyznanie hodowcy wyłącznego prawa do odmiany rośliny uzależnione jest także od nadania takiej odmianie odpowiedniej nazwy. Zarówno przepisy krajowe, jak również przepisy prawa Unii Europejskiej, przewidują w tym zakresie pewne wymogi i ograniczenia. Przykładowo, zaproponowana przez hodowcę nazwa nie może być tożsama lub podobna do nazwy już istniejącej, nie może budzić powszechnego sprzeciwu (lub, jak to ujęto w regulacji unijnej, nie może wywoływać zgorszenia lub naruszać porządku publicznego), czy też nie może wprowadzać w błąd albo naruszać praw do znaków towarowych.

Jak już zasygnalizowano powyżej, powstanie po stronie hodowcy wyłącznego badaniem takiej odmiany prowadzonym przez organ udzielający prawa (lub niekiedy także inny podmiot działający na jego zlecenie). Badanie to określa się mianem „badania OWT”, czyli badania odrębności, wyrównania i trwałości. W toku procesu badania, każda zainteresowana osoba trzecia może złożyć do prowadzącego je organu zastrzeżenia w sprawie przyznania hodowcy wyłącznego prawa do odmiany, o ile tylko posiada dokumenty lub informacje wskazujące na to, że odmiana nie spełnia warunków koniecznych do przyznania hodowcy wyłącznego prawa, lub na to, że hodowca nie jest uprawniony do uzyskania takiego prawa.

NA CZYM POLEGA WYŁĄCZNE PRAWO HODOWCY?

Co do zasady, hodowca może uzyskać wyłączne prawo do odmiany na okres od 25 do 30 lat. W efekcie, uzyskuje on szereg uprawnień w odniesieniu do materiału siewnego odmiany, a niekiedy także materiału ze zbioru odmiany oraz produktów z niego wytworzonych. Materiał siewny należy rozumieć jako samą roślinę lub jej część przeznaczoną do siewu, sadzenia lub innych metod rozmnażania, zaś materiał ze zbioru jako roślinę lub jej część uzyskaną z uprawy i nieprzeznaczoną do stosowania w celu rozmnażania.

 Wyłączne uprawnienia hodowcy obejmują takie podstawowe działania, jak wytwarzanie lub rozmnażanie, przygotowywanie do rozmnażania, oferowanie do sprzedaży i samą sprzedaż lub inne formy zbywania, a także eksport i import lub przechowywanie dla powyższych celów. Konsekwentnie, dokonanie któregokolwiek z powyższych działań w stosunku do odmiany (co do zasady – w stosunku do materiału siewnego, a w niektórych przypadkach także materiału ze zbioru lub uzyskanych z niego produktów), wymaga zgody uprawnionego hodowcy. Pod pewnymi warunkami, wyłączne prawo hodowcy rozciąga się także na odmiany pochodne, odmiany nieróżniące się wyraźnie od chronionej odmiany macierzystej (produkty tzw. hodowli kosmetycznej) oraz odmiany mieszańcowe.

Podobnie, jak ma to miejsce w przypadku innych praw własności intelektualnej (np. praw autorskich lub patentów), hodowca może korzystać ze swoich wyłącznych uprawnień albo samodzielnie, albo może je w drodze umowy przenieść na osobę trzecią lub udzielić licencji.

OGRANICZENIA MONOPOLU HODOWCY

Zarówno uregulowania krajowe, jak i europejskie przewidują pewne istotne ograniczenia monopolu hodowcy, przejawiające się w zapewnieniu osobom trzecim możliwości korzystania z materiału siewnego oraz materiału ze zbioru odmiany, bez potrzeby uzyskiwania zgody monopolisty (hodowcy). Obejmuje to przykładowo wykorzystanie materiału siewnego do własnych celów niezarobkowych. Innym przykładem jest instytucja tzw. „wyczerpania prawa hodowcy”, co oznacza, że hodowca traci możliwość sprawowania prawnej kontroli nad materiałem roślinnym, który został przez niego lub za jego zgodą wprowadzony do obrotu handlowego i następnie jest przez legalnego nabywcę wykorzystywany gospodarczo (z wyjątkiem jednak dalszego rozmnażania) lub dalej sprzedawany.

Na uwagę zasługuje także tzw. przywilej hodowcy, zgodnie z którym, zgoda hodowcy nie jest wymagana do wykorzystywania odmian chronionych do opracowywania nowych odmian roślin. Analogiczne ograniczenie dotyczy wykorzystania odmian chronionych do celów doświadczalnych.

Rozwiązania te mają na celu zapobieganie stagnacji w obszarze twórczej hodowli roślin ze szkodą dla interesu publicznego. Równie istotne znaczenie ma tzw. odstępstwo rolne, które pozwala rolnikom na wykorzystanie we własnym gospodarstwie materiału siewnego chronionych odmian określonych gatunków roślin uprawnych bez konieczności uzyskiwania zgody hodowcy, jednakże – co do zasady – z obowiązkiem uiszczenia na jego rzecz ustalonego wynagrodzenia.

Autorzy:

Marcin Fiałka, Senior Associate, Baker McKenzie

Marcin Fijałkowski, Partner, Baker McKenzie

Artykuł pochodzi z magazynu:
FOCUS ON Business #5 July-August (4/2022)