Zakaz konkurencji w spółkach kapitałowych

Pełnienie funkcji w organach spółek kapitałowych wiąże się z obowiązkiem przestrzegania zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej. Obowiązek ten wynika wprost z z treści art. 211 § 1, 380 § 1 i 390 § 3 Kodeksu spółek handlowych (tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 1030 ze zm.) – zwanego dalej „ksh”). Celem tych regulacji jest ochrona interesów spółki i zapobieżenie sytuacji, w której członek zarządu spółki uzyskuje korzyść majątkową kosztem spółki. Jest ona także przejawem obowiązku lojalności członków organów spółek kapitałowych posiadających dostęp do wiedzy na temat stosunków wewnętrznych i kontaktów handlowych spółki.

Zakres podmiotowy zakazu konkurencji

W przypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością zakaz konkurencji dotyczy jedynie członków zarządu. Zgodnie z art. 211 § 1 ksh „członek zarządu nie może bez zgody spółki zajmować się interesami konkurencyjnymi ani też uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik spółki cywilnej, spółki osobowej lub jako członek organu spółki kapitałowej bądź uczestniczyć w innej konkurencyjnej osobie prawnej jako członek organu. Zakaz ten obejmuje także udział w konkurencyjnej spółce kapitałowej w przypadku posiadania przez członka zarządu co najmniej 10% udziałów lub akcji tej spółki albo prawa do powołania co najmniej jednego członka zarządu”. Analogiczne uregulowanie w odniesieniu do członków zarządu spółki akcyjnej, zawarte zostało w przepisie art. 380 § 1 ksh. W spółce tej jednak zakaz konkurencji został rozszerzony także na członków rady nadzorczej delegowanych do stałego indywidualnego wykonywania nadzoru, poprzez odesłanie zawarte w art. 390 § 3 ksh.

Obowiązek przestrzegania zakazu konkurencji dotyczy także likwidatorów, do których stosuje się przepisy odnośnie organów spółki oraz zawieszonych członków zarządu. Nie obejmuje natomiast członka jednoosobowego zarządu, który jest zarazem jedynym wspólnikiem spółki.

Zakres przedmiotowy zakazu konkurencji

Nie każda działalność sprzeczna z interesem spółki objęta jest dyspozycją art. 211 i 380 ksh, a tylko taka, która związana jest z konkurencyjnym współuczestnictwem na rynku. Jest to działalność innego podmiotu, która przynajmniej częściowo pokrywa się z działalnością danej spółki i tym samym „zawłaszcza“ część rynku, narażając spółkę na utratę korzyści uzyskanych przez nią w zakresie własnej działalności.

Działalność konkurencyjna, o której mowa w powołanych wyżej przepisach ksh obejmuje dwie postaci: zajmowanie się interesami konkurencyjnymi oraz uczestnictwo w spółce konkurencyjnej. Przez zajmowanie się interesami konkurencyjnymi rozumie się prowadzenie działalności gospodarczej przez daną osobę (niekoniecznie osobiście, ale również za pośrednictwem osób trzecich; na własny lub cudzy rachunek), która uniemożliwia, ogranicza lub utrudnia osiągnięcie sukcesu przez spółkę na polach prowadzonej przez nią działalności. Spółką konkurencyjną w rozumieniu art. 211 ksh oraz art. 380 ksh jest spółka handlowa, jak również spółka cywilna mająca interesy konkurencyjne w stosunku do spółki, w której dana osoba pełni funkcję członka organu.

Uczestnictwo w spółce konkurencyjnej może mieć miejsce na trzech płaszczyznach:
1) uczestniczenia w konkurencyjnej spółce handlowej lub cywilnej w charakterze wspólnika;
2) posiadania wpływów w konkurencyjnej spółce kapitałowej, tj. posiadania przez członka organu co najmniej 10% udziałów lub akcji tej spółki albo prawa do powołania co najmniej jednego członka zarządu;
3) uczestniczenia w organach konkurencyjnych spółek kapitałowych oraz w organach konkurencyjnych osób prawnych.

Uchylenie zakazu konkurencji

Postanowienia art. 211 § 1 ksh oraz 380 § 1 ksh mają charakter względnie obowiązujący, bowiem zgodnie z § 2 powołanych przepisów ustawowy zakaz konkurencji może zostać uchylony poprzez wyrażenie zgody na prowadzenie działalności konkurencyjnej udzielanej przez organ uprawniony do powołania zarządu. Odesłanie z art. 390 § 3 powoduje odpowiednie stosowanie art. 380 § 2 do członków rady nadzorczej w spółce akcyjnej delegowanych do stałego, indywidualnego wykonywania czynności nadzorczych. Oznacza to, że w odniesieniu do nich zgody na prowadzenie działalności konkurencyjnej udziela organ powołujący danego członka rady nadzorczej, tj. grupa akcjonariuszy uczestniczących w walnym zgromadzeniu spółki akcyjnej, na którym dokonuje się wyboru rady nadzorczej w drodze głosowania oddzielnymi grupami.

Przepisy dotyczące wyrażania zgody na prowadzenie działalności konkurencyjnej zawierają normy o charakterze dyspozytywnym, mogą zatem zostać wyłączone poprzez odmienne postanowienie zawarte w umowie/statucie spółki. Niedopuszczalne jest jednak generalne zwolnienie z zakazu konkurencji w umowie spółki, bowiem byłoby to sprzeczne z funkcją omawianej regulacji.

Zgoda na działalność konkurencyjną powinna być udzielana indywidualnie dla każdego członka organu spółki oraz powinna dotyczyć konkretnego obszaru działalności, konkretnego podmiotu konkurencyjnego, czy konkretnych czynności, z uwzględnieniem potrzeb i interesów spółki, a także okoliczności wskazanych przez podmiot ubiegający się o zgodę. Forma udzielenia zgody nie została sprecyzowana w przepisach. Przyjmuje się jednak, że określenie „zgoda organu” zakłada podjęcie uchwały.

Co do zasady, zezwolenie na prowadzenie działalności konkurencyjnej powinno zostać wydane uprzednio tj. przed jej podjęciem. Wyjątkowo dopuszczalne jest także następcze wydanie zgody. W tym jednak przypadku, zgoda nie sanuje dokonanych już czynności, może jednak spowodować ustanie przyczyny odwołania członka organu, nie niwecząc jednak roszczeń odszkodowawczych spółki wobec niego.

Sankcje za naruszenie zakazu konkurencji

Działanie wbrew zakazowi konkurencji skutkuje odpowiedzialnością korporacyjną (odwołanie z organu spółki, zawieszenie w pełnieniu funkcji), pracowniczą, jeżeli członek organu jest pracownikiem
spółki, a także odpowiedzialnością odszkodowawczą, o której mowa w art. 293 ksh, w przypadku gdy działalność konkurencyjna doprowadziła do wyrządzenia spółce szkody.

Agnieszka Budzyńska aplikant radcowski w "Chudzik i Wspólnicy Radcowie Prawni" sp.p.